Ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου Επισκοπής Κισάμου
Σε επικλινές έδαφος έξω από τον οικισμό Κάτω Επισκοπή Κισάμου είναι κτισμένος ο ιδιόμορφος παλαιοχριστιανικός Ναός-βαπτιστήριο του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Πρόκειται για περίκεντρο, ορθογώνιο κτίσμα, που αναπτύσσεται γύρω από μεγάλο, βαθμιδωτό εξωτερικά και μαστοειδή εσωτερικά τρούλο. Ανατολικά προεξέχει η ημικυλινδρική αψίδα του Ιερού με βαθμιδωτή απόληξη και μεγάλο δίλοβο παράθυρο, που περιβάλλεται από δυο θολοσκέπαστα παστοφόρια. Δυτικά του Ναού υπάρχει θολοσκέπαστος νάρθηκας, ακολουθεί αίθριο και σε υψηλότερο επίπεδο κλείνει το συγκρότημα με μια σειρά από ορθογώνιους χώρους, οι οποίοι επεκτείνονται και στη βόρεια πλευρά.
Στο βόρειο παστοφόριο υπάρχει η κτιστή τράπεζα της προθέσεως μπροστά από κόγχη στον ανατολικό τοίχο. Στο ψηφιδωτό δάπεδο του νότιου παστοφορίου είναι ενσωματωμένη σταυρική κολυμβήθρα. Μια ακόμη μεγαλύτερη, σταυρική κολυμβήθρα, που υπάρχει σήμερα στο νάρθηκα φαίνεται ότι ήταν αρχικά τοποθετημένη στον κυκλικό χώρο του Ναού. Ο κυκλικός χώρος χωριζόταν από τα πλάγια διαμερίσματα με θωράκια, όπως και τα παστοφόρια από το ιερό βήμα. Η είσοδος γινόταν μόνο από δυτικά. Ο Ναός έχει ψηφιδωτά δάπεδα με διάκοσμο από φολίδες, κληματίδες, φύλλα κισσού, ψάρια και πλαίσιο από τεμνόμενα ημικύκλια, που μπορούν να χρονολογηθούν στο β΄ μισό του 6ου αιώνα, εποχή κατά την οποία κατασκευάστηκε ολόκληρο το συγκρότημα.
Μετά το 17ου αιώνα, όταν η πόλη Κίσαμος αρχίζει να παρακμάζει, η έδρα της Επισκοπής μεταφέρθηκε στην ενδοχώρα και ο Ναός χρησιμοποιήθηκε ως Καθεδρικός. Κατά την Τουρκοκρατία χρησιμοποιήθηκε και πάλι ως καθεδρικός Ναός με την ανέγερση επισκοπείου στα δυτικά προσκτίσματα, πάνω από το αίθριο. Εδώ διέμενε και ο μάρτυρας επίσκοπος Κισάμου Μελχισεδέκ, ο οποίος απαγχονίστηκε από τους Τούρκους το 1821 στην πλατεία της Σπλάντζιας Χανίων.
Σημαντικός είναι και ο τοιχογραφικός διάκοσμος, που διασώζεται αποσπασματικά σε τέσσερα, ή πέντε στρώματα. Από αυτά το αρχικό με την παράσταση της Ανάληψης και στηθαρίων στον τρούλο, του Ευαγγελιστή Ματθαίου στο νάρθηκα, του Αγίου Γεωργίου με αφιερωτή στο νότιο παστοφόριο και αρχαγγέλου στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του ιερού από παράσταση της Παναγίας, χρονολογείται κατά τον 7ο αιώνα και είναι έργα άνισης ποιότητας. Το δεύτερο στρώμα, που καταλαμβάνει το βόρειο παστοφόριο και τη συνεχόμενη στοά, περιλαμβάνει διάλιθους σταυρούς με κεραίες που απολήγουν σε «μήλα», πάνω σε βάθρα, μέσα από τόξα, τα οποία μιμούνται πολύχρωμη ορθομαρμάρωση.
Η χρονολόγηση του διακόσμου στη διάρκεια της Εικονομαχίας, ενισχύεται από τον τύπο των γραμμάτων των πολλών επιγραφών, που αναφέρονται στο Σταυρό, ή αναφέρονται σε πιστούς. Την άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι στη συνέχεια ο διάκοσμος καλύφθηκε από λεπτό στρώμα λευκού κονιάματος, που με τη σειρά του καλύφθηκε αργότερα από την τοιχογράφηση του 12ου αιώνα.
Το επόμενο στρώμα ζωγραφικής συνδέεται με τη λειτουργία του ναού ως επισκοπικού και αποτελεί ένα εξαίρετο σύνολο της κομνήνειας τέχνης στα τέλη του 12ου αιώνα. Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλαμβάνει ραδινές μορφές αγίων χαμηλά, την Ανάληψη στην καμάρα του ιερού, σκηνές από τα Πάθη στο μεγάλο τρούλο και άλλες σκηνές από τον ευαγγελικό και το θεομητορικό κύκλο στα πλάγια διαμερίσματα. Τα επόμενα δύο στρώματα από τα τέλη του 13ου αιώνα και τις αρχές του 14ου επιχειρούν να αντικαταστήσουν τις μνημειακού χαρακτήρα παραστάσεις του 12ου αιώνα σε σημεία, που είχαν καταστραφεί.
Οι παραστάσεις του 14ου αιώνα συνδέονται με το γνωστό ζωγράφο Μιχαήλ Βενέρη. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα σημαντικό μνημείο εξαιτίας της πρώιμης χρονολόγησής του, του ιδιόμορφου αρχιτεκτονικού τύπου, των διαδοχικών στρωμάτων ζωγραφικής υψηλής ποιότητας, που επιβεβαιώνουν τη σημασία του σε διάφορες περιόδους. Το εσπέρας της πρώτης Κυριακής του δεκαπενταύγουστου έχει καθιερωθεί να τελείται στην Ροτόντα η ευλογία των καρπών της γης.
Παλαιοχριστιανική βασιλική Σούγια
Ο σημερινός, παραθαλάσσιος οικισμός είναι κτισμένος στη θέση της αρχαίας πόλης Συϊα που ακμάζει κυρίως κατά τα υστερορωμαϊκά χρόνια. Κάτω από το σύγχρονο ναό του Αγίου Παντελεήμονα, σώζονται τα λείψανα τρίκλιτης, ξυλόστεγης βασιλικής με νάρθηκα, μήκους 20,80 μ. και πλάτους 12,40 μ., που ανασκάφηκε από τον ακαδημαϊκό Α.Κ.Ορλάνδο. Τρεις συνεχόμενοι χώροι, πιθανώς βαπτιστηρίου, είναι προσκολλημένοι βορειοδυτικά του ναού. Τα κλίτη χωρίζονται από χαμηλούς στυλοβάτες, πάνω στους οποίους πατούσε τοξοστοιχία με κίονες από λευκό μάρμαρο, σε δυο από τους οποίους υπήρχαν επιγραφές με επίκληση στους αγίους Παντελεήμονα και Δημήτριο.
Ένας ακόμη στυλοβάτης χωρίζει το κεντρικό κλίτος από το ιερό βήμα, στο κέντρο του οποίου σώζεται η κάτω πλάκα της αγίας τράπεζας και οι βάσεις των κιόνων του κιβωρίου. Τα ενδιαφέροντα ψηφιδωτά δάπεδα στο μεσαίο κλίτος και το νάρθηκα, που σώζονται σε άριστη κατάσταση και έχουν συντηρηθεί, περιλαμβάνουν γεωμετρικά σχέδια από τεμνόμενους κύκλους και ημικύκλια, φολίδες, πλοχμούς, καθώς και παραστάσεις αμφορέων με βλαστούς κισσού, παγωνιών και ελαφιού.
Το δάπεδο έχει αποδοθεί σε εργαστήριο του 6ου αιώνα, που δραστηριοποιείται και στην περιοχή του Άργους. Ανατολικότερα της βασιλικής και στο ανατολικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου εντοπίζονται τα ερείπια τριών ακόμη βασιλικών, που δείχνουν την ιδιαίτερη σημασία της πόλης κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.
Ναός Αγίας Ειρήνης Σούγιας
Βόρεια του οικισμού της Σούγιας σώζεται ναός της Αγίας Ειρήνης στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου με τρούλο και μεταγενέστερο, καμαροσκέπαστο νάρθηκα. Οι αδιάρθρωτες εξωτερικές επιφάνειες και ο οκτάπλευρος τρούλος με τις εκφυλισμένες υδρορροές στις ακμές, συνδέονται με την παράδοση της Ελλαδικής Σχολής. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του τέλους του 13ου αιώνα, που αποκαλύφθηκε πρόσφατα και περιλαμβάνει μορφές αγίων, τον Παντοκράτορα και σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο, μπορούν να αποδοθούν στο γνωστό ζωγράφο Θεόδωρο-Δανιήλ Βενέρη, που δραστηριοποιείται στο χώρο της δυτικής Κρήτης.
Παλαιοχριστιανικές βασιλικές Λισσού
Στο χώρο της παραθαλάσσιας αρχαίας πόλης Λισσού δυτικά της Σούγιας σώζονται τα ερείπια δύο τρίκλιτων, ξυλόστεγων βασιλικών με εγκάρσιο κλίτος που προεξέχει ελαφρά, και νάρθηκα. Η μία είναι κτισμένη κοντά στην παραλία. Το ιερό βήμα της καταλαμβάνει ο μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός της Παναγίας (14ος αιώνας) με ενσωματωμένα στην τοιχοποιία του μαρμάρινα και πώρινα αρχιτεκτονικά μέλη, που προέρχονται από τη βασιλική και από κτίσματα της αρχαίας πόλης.
Η δεύτερη βρίσκεται κοντά στο ναό του Ασκληπιού. Διασώζει τμήματα ψηφιδωτού δαπέδου με φολίδες στο νότιο κλίτος και μαρμάρινους, αρράβδωτους κίονες και βάσεις κιόνων. Στη θέση του ιερού βήματος της βασιλικής είναι κτισμένος ο μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίτης με καλής ποιότητας τοιχογραφικό διάκοσμο των μέσων του 14ου αιώνα, που περιλαμβάνει μορφές ορθίων αγίων, σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο και τη Δευτέρα Παρουσία.
Ναός της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά
Στο μικρό συνοικισμό του χωριού (των) Βουλγάρω(ν), σώζεται ο μεγάλος, ερειπωμένος ναός της Αγίας Βαρβάρας, καθολικό παλαιάς, πιθανώς πατριαρχικής, μονής. Πρόκειται για σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο και μεταγενέστερο νάρθηκα. Οι επιφάνειες διαμορφώνονται πλαστικά με τυφλά αψιδώματα, η ανατολική πλευρά καταλήγει σε τρίπλευρη κεντρική αψίδα και ημικυλινδρικές πλάγιες με μονόλοβα παράθυρα. Η κατασκευή των εξωτερικών επιφανειών-σε αντίθεση με τις εσωτερικές-είναι ιδιαίτερα επιμελημένη με εναλλαγή λίθων και πλίνθων, χρήση της κωνσταντινουπολίτικης τεχνικής της «κρυμμένης πλίνθου» και της εγχάραξης ψευδοτοιχοποιίας πάνω στο υπόλευκο κονίαμα. Τα γωνιαία διαμερίσματα καλύπτονται από ημικυλινδρικές καμάρες.
Σε επέμβαση της Βενετοκρατίας οφείλεται το υστερογοτθικό θύρωμα στο νοτιοδυτικό αψίδωμα του ναού. Μεγάλα τμήματα του κυλινδρικού τρούλου, που ήταν καλυμμένος από λευκό κονίαμα έχουν πέσει στο εσωτερικό του ναού, του οποίου τα σωζόμενα σε μεγάλο ύψος ερείπια, καθαρίστηκαν και στερεώθηκαν προ ετών.
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος, που σώζεται αποσπασματικά επιτόπου, ή έχει αποτοιχιστεί από τα πεσμένα τμήματα (Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Συλλογή Χανίων, αποθήκες 28ης ΕΒΑ, Μουσείο Μπενάκη), είναι ιδιαίτερα σημαντικός και χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα. Πρόκειται για μνημειακού ύφους παραστάσεις μετωπικών αγίων χαμηλά, στηθαίων στην επόμενη ζώνη και σκηνών από τον ευαγγελικό κύκλο στις καμπύλες επιφάνειες.
Στην κεντρική κόγχη του ιερού εικονίζονται ιεράρχες, στις πλάγιες διάκονοι, στο νότιο τοίχο μεταξύ των αγίων, κάτω από τοξωτό πλαίσιο η Αγία Βαρβάρα με αφιερωτή σε μικρότερη κλίμακα, γονατισμένο στα πόδια της. Εντυπωσιακές για την καλή διατήρηση και την υψηλή ποιότητά τους είναι οι μορφές των αγίων Μερκουρίου και Μάμα, Αρέθα, οι παραστάσεις του Χριστού με τη Σαμαρείτιδα, της Προδοσίας και της Αποκαθήλωσης. Μέρος από τα κτίσματα της Μονής, που σώζονται κάτω από πυκνή βλάστηση ανήκουν στην πρώτη περίοδο, στην οποία χρονολογείται και κεραμικός κλίβανος.
Ναός Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στα Δελιανά
Στη συνοικία Πρόδρομος σώζεται ο μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Πρόκειται για ιδιαίτερα επίμηκες κτίσμα, το οποίο χωριζόταν αρχικά με τοίχο σε κυρίως ναό και νάρθηκα. Ο ναός είναι κτισμένος πάνω στα θεμέλια παλιότερου ίδιων διαστάσεων και συνδέεται με επίμηκες κτίσμα, του οποίου οι εξωτερικές επιφάνειες διαμορφώνονται με συνεχόμενα τυφλά αψιδώματα. Πιθανώς πρόκειται για υπολείμματα παλιάς μονής. Εσωτερικά στους πλάγιους τοίχους ανοίγονται ημικυκλικά τυφλά αψιδώματα, ένα εκ των οποίων στο βόρειο τοίχο αντικαταστάθηκε κατά το 15ο αιώνα από πολυτελή τάφο με τη μορφή αρκοσολίου του ευγενούς Domenico Venerio. Ο πλούσιος υστερογοτθικός, γλυπτός διάκοσμος, μεταφέρθηκε το 1892 και χρησιμοποιήθηκε με επιδέξιο τρόπο στην ανακατασκευή της βόρειας θύρας του ναού.
Ο ναός είχε αρχικά κτιστό τέμπλο και ένα είδος μικρού θρόνου στην κόγχη του ιερού. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του κυρίως ναού, που αποκαλύφθηκε πρόσφατα, είναι έργο καλού, λαϊκού ζωγράφου του β΄ μισού του 13ου αιώνα. Χαμηλά εικονίζονται όρθιοι άγιοι, ακολουθεί σειρά με στηθάρια, την ημικυλινδρική καμάρα καταλαμβάνουν μεγάλης κλίμακας ευαγγελικές παραστάσεις και στην κόγχη συλλειτουργούντες ενώπιον του Μελισμού ιεράρχες, η Κοινωνία των Αποστόλων και η Παναγία ανάμεσα σε δυο αγγέλους.
Στο νάρθηκα εικονίζεται ιδιαίτερα αναπτυγμένη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, που ξεκινούσε από τον κατεδαφισμένο μεσότοιχο και απλώνεται στις υπόλοιπες επιφάνειες σε συνδυασμό με λίγες σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο και το βίο του Προδρόμου. Μεταξύ των κολασμένων ιδιαίτερη θέση καταλαμβάνουν οι αιρετικοί και καθολικοί ιερωμένοι, που εικονίζονται με ρεαλιστικά χαρακτηριστικά. Ο διάκοσμος μπορεί να αποδοθεί στο γνωστό ζωγράφο των αρχών του 14ου αιώνα Μιχαήλ Βενέρη.
Ναός οσίου Ιωάννη Ξένου στον Πλάτανο Κισάμου
Στην ερημική τοποθεσία Καββούσι, κοντά στην αρχαία πόλη Φαλάσσαρνα, σώζεται ο δίκλιτος ναός των Αγίων Ιωάννη του Ξένου και Ευσταθίου. Σύμφωνα με τις πηγές, πρόκειται για το ερημητήριο, όπου τελείωσε το βίο του ο δραστήριος Όσιος Ιωάννης περί τα μέσα του 11ου αιώνα, μετά από την περιπλάνηση και την ίδρυση μονών στη Δυτική Κρήτη. Το ανατολικό τμήμα του ναού αποτελείται από τη σπηλαιώδη κοιλότητα του αρχικού ερημητηρίου, που κλείνεται από τη βόρεια πλευρά με τοίχο. Κατά το 13ο αιώνα ο ναός επεκτάθηκε προς τα δυτικά ως μονόχωρος και τοιχογραφήθηκε.
Εξωτερικά στη βόρεια όψη έχουν προστεθεί τέσσερις τάφοι με τη μορφή αρκοσολίου, από τους οποίους ο ανατολικότερος τιμάται ως ο τάφος του οσίου μέχρι σήμερα. Στον ιδιόμορφο λόγω του σπηλαίου ναό σώζονται αποσπασματικά λίγες παραστάσεις από τη ζωή του Ξένου, Απόστολοι από τη Δευτέρα Παρουσία.
Από το στρώμα του τέλους του 13ου αιώνα χρονολογούνται ολόσωμες, μετωπικές παραστάσεις των Αγίων Ιωάννη Ξένου, Νικολάου και Ιωάννη Προδρόμου, ενώ από τα μέσα του 14ου σκηνές με τον όσιο να διδάσκει και να θεραπεύει δαιμονιζόμενο. Εκεί ευρίσκεται και ο τάφος του Οσίου.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο κοντινός επίσης σπηλαιώδης ναός του Αγίου Φωτίου, αλλοιωμένος όμως από σύγχρονες επεμβάσεις, κτίστηκε επίσης από τον όσιο Ιωάννη. Στα χρόνια της Βενετοκρατίας η λατρεία του Ξένου μεταφέρθηκε και στο κοντινό χωριό Πάνω Άι Κυρ Γιάννης, ή Τσουρουνιανά, όπου υπάρχει ο νεότερος δίκλιτος ναός, κτισμένος στη θέση αρχαιότερου και όπου φυλάσσεται η κάρα του Οσίου Ιωάννου του Ξένου.
Ναός Αγίου Νικολάου στη Μονή
Ο ναός του Αγίου Νικολάου είναι κτισμένος σε αγροτική τοποθεσία βορειοανατολικά του οικισμού Μονή Σελίνου. Το αρχαιότερο ανατολικό τμήμα του κτίστηκε στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου, καμαροσκέπαστου με τυφλά αψιδώματα στους πλάγιους τοίχους. Στις αρχές του 14ου αιώνα επεκτάθηκε προς τα δυτικά με τη μορφή του σταυρεπίστεγου, αφού καθαιρέθηκε ο δυτικός τοίχος του αρχικού ναού. Κατά τον 19ο αιώνα προστέθηκε στα βορειοανατολικά ένα πυργόμορφο κωδωνοστάσιο.
Ο αρχικός ναός τοιχογραφήθηκε από το γνωστό ζωγράφο Θεόδωρο-Δανιήλ Βενέρη περί τα τέλη του 13ου αιώνα. Χαμηλά εικονίζονται μορφές ορθίων αγίων, μεταξύ των οποίων υπερμεγέθης ο Άγιος Νικόλας, ενώ στην καμάρα σκηνές από τον ευαγγελικό και το θεομητορικό κύκλο, καθώς και το βίο του Αγίου Νικολάου. Ο νάρθηκας τοιχογραφήθηκε το 1315 από τον ιδιαίτερα παραγωγικό ζωγράφο Ιωάννη Παγωμένο και περιλαμβάνει μορφές αγίων και μια εξαιρετικά αναπτυγμένη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας.
Ναός Σωτήρα στα Τεμένια
Ο ναός του Σωτήρα κτίστηκε περί τα τέλη του 13ου αιώνα στο μικρό συνοικισμό Λαζοπουλιανά Τεμενίων, κοντά στην αρχαία πόλη Υρτακίνα, στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου, καμαροσκέπαστου με τυφλά αψιδώματα στο εσωτερικό των πλάγιων τοίχων. Κατά τον 14ο αιώνα προστέθηκε δυτικά αυτοτελής νάρθηκας με τη μορφή μονόχωρου ναού με τρούλο. Ο αρχικός ναός τοιχογραφήθηκε περί τα τέλη του 13ου αιώνα από ένα ζωγράφο, που έχει δεχτεί έντονες δυτικές επιδράσεις, όσον αφορά στην εικονογραφία και την τεχνοτροπία, γεγονός δυσεξήγητο για μια τόσο απομονωμένη περιοχή.
Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Δέηση και στην καμάρα του ιερού η Ανάληψη. Χαμηλά εικονίζονται μορφές αγίων και στην καμάρα και τον δυτικό τοίχο σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο με ιδιαίτερη έμφαση στα Πάθη του Χριστού. Δυο ακόμη ναοί της περιοχής του Σελίνου έχουν διακοσμηθεί από το ίδιο συνεργείο.
Ναός Αγίου Γεωργίου Βάθης (Κούνενι)
Εντός του οικισμού (πρώην Κούνενι) υπάρχει ο μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός του Αγίου Γεωργίου. Οι πλάγιες επιφάνειες διαμορφώνονται πλαστικά με τυφλά αψιδώματα. Η ημικυλινδρική καμάρα έχει καταρρεύσει και ανακατασκευαστεί. Από τη λιτή διαμόρφωση των εξωτερικών όψεων ξεχωρίζει οδοντωτή ταινία, που περιτρέχει την αψίδα του ιερού. Χαμηλά στους τοίχους εικονίζονται όρθιοι άγιοι, ακολουθεί σειρά με στηθάρια και στην καμάρα σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο. Στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης εικονίζεται η Πλατυτέρα και στον κύλινδρο συλλειτουργούντες ιεράρχες ενώπιον του Μελισμού.
Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται με επιγραφή στα 1284 και αποτελούν δείγματα της λαϊκής τεχνοτροπίας με αναφορές στην παράδοση του 12ου αιώνα. Στο ίδιο χωριό υπάρχει ο επίσης μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Χαμηλά στους τοίχους εικονίζονται όρθιοι άγιοι και στην καμάρα σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο και τον εικονογραφικό κύκλο των Αρχαγγέλων. Στην κόγχη εικονίζονται η Πλατυτέρα και συλλειτουργούντες ιεράρχες με το Μελισμό. Ο διάκοσμος χρονολογείται στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα και μπορεί να αποδοθεί στον Ιωάννη Παγωμένο και τους συνεργάτες του.
Ναός Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στο Έλος
Ο ναός του Αγίου Ιωάννη είναι κτισμένος στο κέντρο του οικισμού Έλος, στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου, καμαροσκέπαστου. Κατά το 19ο αιώνα καθαιρέθηκε ο δυτικός τοίχος και επεκτάθηκε ο ναός. Σε μικρή απόσταση βορειοανατολικά σώζονται δυο τόξα από τον υδραγωγό τροφοδοσίας νερόμυλου. Πρόσφατα πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποκατάστασης του ναού και συντήρησης του τοιχογραφικού διακόσμου, που διασώζεται σε μεγάλη έκταση. Χαμηλά εικονίζονται όρθιοι και έφιπποι άγιοι, μεταξύ των οποίων και ο τοπικός Ιωάννης ο Ερημίτης (Ξένος). Στα ανώτερα μέρη εικονίζονται σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο.
Ο ναός αρχικά είχε κτιστό τέμπλο. Ανατολικά, στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Δέηση με τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο στη θέση του Προδρόμου, στον κύλινδρο συλλειτουργούντες ιεράρχες, ο Μελισμός, στο τύμπανο η Φιλοξενία του Αβραάμ, στα πλάγια ο Ευαγγελισμός και διάκονοι. Η τοιχογράφηση του ναού μπορεί να αποδοθεί και αυτός στο δραστήριο ζωγράφο της δυτικής Κρήτης Ιωάννη Παγωμένο.
Ναός Αγίου Γεωργίου Σκλαβοπούλας
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου είναι κτισμένος στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου με ημικυλινδρική καμάρα και τυφλά αψιδώματα ανοιγμένα στο πάχος του βόρειου τοίχου, ενώ ο νότιος έχει ανακατασκευαστεί. Για το διάκοσμο, που χρονολογείται με επιγραφή στα 1290/1, συνεργάστηκαν δυο ζωγράφοι. Οι παραστάσεις ανατολικά είναι έργα του «Νικολάου αναγνώστου και χωρικού ιστορηογράφου».
Ο Νικόλαος εκφράζει λαϊκές, συντηρητικές τάσεις, ενώ ο άλλος ζωγράφος ακολουθεί τις νεότερες εξελίξεις. Στην ανατολική πλευρά εικονίζονται στο τεταρτοσφαίριο η Παναγία στον τύπο της Βλαχερνίτισσας, στον κύλινδρο συλλειτουργούντες ιεράρχες και ο Μελισμός, στο τύμπανο σε στηθάρια η Δέηση. Στα τυφλά αψιδώματα εικονίζονται έφιπποι, στρατιωτικοί άγιοι και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, στην καμάρα σκηνές από το βίο του Αγίου Γεωργίου.
Ο ναός της Παναγίας τοιχογραφήθηκε στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα από ένα εξαίρετο ζωγράφο, που έχει εμπεδώσει τις νέες τάσεις της παλαιολόγειας τέχνης. Στους πλάγιους τοίχους εικονίζονται όρθιοι και έφιπποι άγιοι και αφιερωτής. Στα ανώτερα μέρη εικονίζονται σκηνές από το θεομητορικό και το χριστολογικό κύκλο. Στο δυτικό μέρος αναπτύσσεται η Δευτέρα Παρουσία, όπου ξεχωρίζουν για την υψηλή ποιότητά τους οι ένθρονοι Απόστολοι. Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Παναγία Βλαχερνίτισσα, στον κύλινδρο συλλειτουργούντες ιεράρχες και ο Μελισμός, στο τύμπανο η φιλοξενία του Αβραάμ και στα πλάγια ο Ευαγγελισμός.
Καλής ποιότητας είναι και οι τοιχογραφίες στο μονόχωρο, καμαροσκέπαστο ναό του Σωτήρα, που χρονολογούνται στο β΄ μισό του 14ου αιώνα. Στον απομονωμένο οικισμό Ζούσες σώζεται ο ερειπωμένος ναός της Αγίας Ειρήνης με τοιχογραφικό διάκοσμο, που θα μπορούσε να αποδοθεί στο ζωγράφο του ναού της Παναγίας.
Ναοί Καντάνου
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η κωμόπολη Κάντανος Σελίνου με τους περιφερειακούς, μικρούς, οικογενειακούς οικισμούς της, όπου σώζεται ο μεγαλύτερος από οπουδήποτε αριθμός από τοιχογραφημένους ναούς, που χρονολογούνται μεταξύ του 13ου και του 15ου αιώνα. Η Κάντανος υπήρξε έδρα επισκοπής κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, από την οποία εντοπίζονται αρκετά αρχιτεκτονικά λείψανα. Οι ναοί αυτοί, που έχουν την εντελώς απλή αρχιτεκτονική μορφή του μονόχωρου καμαροσκέπαστου, χρησιμοποιούν spolia από τις παλαιοχριστιανικές βασιλκές και απλά διακοσμητικά στοιχεία, διασώζουν σε μεγάλη έκταση τοιχογρα-φικό διάκοσμο.
Πρόκειται για έργα λαϊκών ζωγράφων, από τους οποίους ξεχωρίζουν ο Ιωάννης Παγωμένος και οι συνεργάτες του για την έντονή τους δραστηριότητα. Στο κέντρο του οικισμού σώζεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, γνωστός ως «τζαμί» από τη χρήση του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Στη δυτική πλευρά υπάρχει ιδιόρυθμο υστερογοτθικό θύρωμα και στο εσωτερικό έχουν εντοιχιστεί παλαιοχριστιανικά, αρχιτεκτονικά μέλη. Κάτω από ασβεστοκονιάματα αποκαλύφθηκαν παραστάσεις ορθίων αγίων, έργα που αποδίδουμε στον Ιωάννη Παγωμένο.
Στο συνοικισμό (των) Τραχινιάκω(ν), έδρα της βυζαντινής οικογένειας των Τραχινών, υπάρχουν οι ναοί του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (1328/9), του Προφήτη Ηλία με τοιχογραφίες του Ιωάννη Παγωμένου και της Αγίας Παρασκευής με τοιχογραφίες του Παγωμένου και συνεργατών του. Ο ναός του Αγίου Ιωάννη διασώζει πλήρως και σε καλή κατάσταση τον διάκοσμό του με μορφές ορθίων και έφιππων αγίων χαμηλά, μεταξύ των οποίων και ο τοπικός όσιος Ιωάννης ο Ερημίτης (Ξένος).
Στην καμάρα υπάρχει αναπτυγμένος ευαγγελικός κύκλος. Στο συνοικισμό Λαμπιριανά υπάρχει ο μονόχωρος ναός της Αγίας Κυριακής με τοιχογραφίες του 15ου αιώνα με αφιερωτές. Στην ερημική τοποθεσία Τρεις Εκκλησιές ο μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός του Αγίου Γεωργίου κτίστηκε αρχικά μικρότερος και επεκτάθηκε στη συνέχεια. Στην τοιχοποιία υπάρχουν spolia από παλαιοχριστιανικό ναό. Στο αρχικό τμήμα αναγνωρίζεται ως ζωγράφος ο Ιωάννης Παγωμένος και συνεργάτες του, ενώ το δυτικό τοιχογραφήθηκε κατά το 15ο αιώνα.
Στο συνοικισμό Ανισαράκι σώζονται οι μονόχωροι ναοί της Αγίας Παρασκευής με τοιχογραφίες του Ιωάννη Παγωμένου, του Αγίου Γεωργίου (14ος αιώνας), της Αγίας Άννας με κτιστό τέμπλο και τοιχογραφίες σε δυο εποχές. Το ανατολικό μέρος τοιχογραφήθηκε από λαϊκό ζωγράφο του πρώτου μισού του 14ου αιώνα και το δυτικό, σύμφωνα με την επιγραφή, το 1457. Ο διάκοσμος του ναού της Παναγίας, έργο λαϊκού τεχνίτη του 15ου αιώνα με ακαδημαϊκές καταβολές είναι ιδιαίτερα πλούσιος, με παραστάσεις αγίων χαμηλά, σκηνές από τον ευαγγελικό και θεομητορικό κύκλο στην καμάρα και αναπτυγμένη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας.
Στη θέση Καβαλαριανά ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου αγιογραφήθηκε το 1327/8 από τον Ιωάννη Παγωμένο και συνεργάτες του. Ο διάκοσμος είναι ιδιαίτερα πλούσιος με όρθιους και έφιππους αγίους χαμηλά, σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο και το συναξαριακό των αρχαγγέλων στην καμάρα και απεικονίσεις πολλών μελών των οικογενειών Μελισσουργών και Κότζη στα τυφλά αψιδώματα.
Ναός του Σωτήρα στα Πλεμενιανά
Ο κοιμητηριακός ναός του Σωτήρα είναι κτισμένος στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής, όπως φαίνεται από το πλήθος τα μαρμάρινα γλυπτά, που είναι ενσωματωμένα στους τοίχους, ή υπάρχουν στο χώρο. Ο ναός είναι μεγαλύτερων από τις συνήθεις για τους μονόχωρους διαστάσεων, καταλήγει σε μεγάλη ημικυλινδρική αψίδα, με τοξωτό παράθυρο. Στους πλάγιους τοίχους ανοίγονται τυφλά αψιδώματα.
Ο ναός επεκτάθηκε προς τα δυτικά κατά το 19ο αιώνα με καθαίρεση του δυτικού τοίχου. Οι επιφάνειες του αρχικού ναού καλύπτονται από τοιχογραφικό διάκοσμο, έργο τριών τεχνιτών. Από αυτούς ο πρώτος συνεχίζει στα τέλη του 13ου, ή τις αρχές του 14ου αιώνα την καλή παράδοση του προηγούμενου, ο δεύτερος ακολουθεί τις λαϊκές τάσεις της εποχής και ο τρίτος έχει έντονες δυτικές επιρροές στην τεχνοτροπία.
Ναοί Σαρακήνας Σελίνου
Μέσα στον οικισμό σώζεται ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου με καλής ποιότητας τοιχογραφικό διάκοσμο, χρονολογημένο μεταξύ 1341 και 1349, έργο πιθανώς του ζωγράφου, που ζωγράφισε το δεύτερο στρώμα στο ναό του Αϊ Κυρ Γιάννη στον Αλικιανό. Εκτός του οικισμού υπάρχει ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, κτισμένος στο μεσαίο κλίτος μεγαλύτερης, τρίκλιτης, ξυλόστεγης βυζαντινής βασιλικής, από την οποία σώζεται σε αρκετό ύψος η αψίδα του ιερού.
Ο ναός έχει κτιστό τέμπλο και διασώζει τοιχογραφικό διάκοσμο των αρχών του 14ου αιώνα, που μπορεί να αποδοθεί στον Ιωάννη Παγωμένο και συνεργάτες του. Χαμηλά εικονίζονται όρθιοι άγιοι και στην καμάρα, σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο και το συναξαριακό κύκλο των Ασωμάτων. Στον οικισμό Χόντρου ο λαϊκός διάκοσμος του ναού της Αγίας Παρασκευής με παραστάσεις αγίων και σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο, χρονολογείται στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα.
Κείμενα: Μιχάλης Ανδριανάκης, Αρχαιολόγος