Μονή Οδηγητρίας Γωνιάς
Η Μονή Γωνιάς είναι κτισμένη κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα σε μικρή απόσταση βόρεια από την κωμόπολη Κολυμπάρι, στη βάση της χερσονήσου Σπάθα. Σε μικρή απόσταση δυτικά, πάνω σε ύψωμα, σώζονται το καθολικό και ερείπια από τα κελιά της αρχικής Μονής. Το καθολικό κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε στα μέσα του 14ου αιώνα στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου, καμαροσκέπαστου. Επεκτάθηκε προς τα δυτικά και τοιχογραφήθηκε από ένα άριστο ζωγράφο του β΄ μισού του 15ου αιώνα με παραστάσεις ορθίων αγίων, σκηνές από τον ευαγγελικό και το θεομητορικό κύκλο και την παράσταση της Κλίμακας του Ιωάννη.
Κατά τον επόμενο αιώνα προστέθηκε ένα ακόμη κλίτος προς νότο και ανοίχτηκε τοξωτό άνοιγμα επικοινωνίας στην ανατολική πλευρά.Στις αρχές του 17ου αιώνα οι μοναχοί Βλάσιος ο Κύπριος και Βενέδικτος Τζαγκαρόλος, μετά από θαυματουργική εύρεση εικόνας της Παναγίας, σύμφωνα με την παράδοση, έκτισαν τη νέα μονή στη σημερινή θέση. Λόγω της μεγάλης κλίσης του εδάφους κατασκεύασαν υπόγειους, θολωτούς χώρους και δημιούργησαν το επίπεδο πάνω στο οποίο κτίστηκε το κυρίως συγκρότημα.
Αν και η οργάνωση του συγκροτήματος ακολουθεί τις αρχές της ορθόδοξης μοναστηριακής παράδοσης, στα επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία κυριαρχούν οι αρχές του Δυτικού Μανιερισμού. Το τρίκογχο με τρούλο καθολικό είναι κτισμένο στην ανατολική πλευρά της αυλής. Κατά το 19ο αιώνα προστέθηκαν πλάγια παρεκκλήσια, νάρθηκας και υψηλό κωδωνοστάσιο. Ο ναός διασώζει το αρχικό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 17ου αιώνα με εικόνες του ζωγράφου Παρθενίου και άλλων, ενώ στους τοίχους και τα παρεκκλήσια υπάρχουν και άλλες εικόνες της Κρητικής Σχολής. Ιδιαίτερα φροντισμένη είναι η Τράπεζα στη ΒΑ γωνία της Μονής και το Ηγουμενείο στη ΝΑ.
Στο σκευοφυλάκιο στη νότια πτέρυγα είναι εκτεθειμένη μια σημαντική συλλογή φορητών εικόνων από το 14ο αιώνα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται σημαντικά έργα του εργαστηρίου του Ανδρέα Ρίτζου και των ζωγράφων Ησαϊα, Κωνσταντίνου Παλαιοκαπά, του ιερομονά-χου Νείλου, του Κωνσταντίνου Σγουρού, του Γεωργίου Στάη και άλλων. Επίσης εκτίθενται άμφια, σταυροί ευλογίας, ένα αντιμήνσιο του κρητικού πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελετίου Πηγά. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η βιβλιοθήκη της Μονής με ένα μεγάλο αριθμό παλαίτυπων βιβλίων και μερικά χειρόγραφα του 17ου-19ου αιώνα.
Μονές της χερσονήσου Σπάθας Ροδωπού
Κτισμένος στην αρχή της χερσονήσου Σπάθα, κοντά στο δρόμο προς το αρχαίο Δικτύναιο, ο οικισμός φαίνεται ότι ακμάζει από την πρώιμη Βενετοκρατία. Σε απομονωμένες θέσεις της δυσπρόσιτης ενδοχώρας είναι κτισμένοι μικροί ναοί, που μετασχηματίστηκαν σε μονές κατά τους 15ο και 16ο αιώνες. Το ανακατασκευασμένο πολλές φορές καθολικό της Μονής του Αγίου Γεωργίου, κοντά στις Μένιες, κτίστηκε αρχικά στα μέσα του 14ου αιώνα, οπότε χρονολογείται παράσταση ιεράρχη, που αποκαλύφθηκε και είναι έργο ενός άριστου τεχνίτη.
Καλής ποιότητας έργο λαϊκού τεχνίτη, που επηρεάζεται από τις τάσεις της Μακεδονικής Σχολής, είναι και ο διάκοσμος του ανατολικού μέρους του μονόχωρου καθολικού της Μονής του Αγίου Παύλου, σε ορμίσκο της Σπάθας, που χρονολογείται στα τέλη του 14ου αιώνα. Στην επέκταση του ναού προς τα δυτικά ένας καλός τεχνίτης των μέσων του 15ου αιώνα ζωγραφίζει ολόσωμους αγίους και σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο. Λόγω της απομονωμένης θέσης του ναού ένας μεγάλος αριθμός από επιγραφές έχουν χαραχτεί πάνω στις τοιχογραφίες με ενδιαφέρον περιεχόμενο. Η μικρή μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη γραφική κοιλάδα του Γκιώνα, χρονολογείται στο 16ο αιώνα και είναι ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα στην Κρήτη. Αναφέρεται στις βενετσιάνικες πηγές ως San Zuanne sto Chiona (στο Χιονά).
Ο ναός κτίστηκε αρχικά μονόκλιτος κατά τον 16ο αιώνα και επεκτάθηκε σταδιακά σε δίκλιτο, καθώς ένας μεγάλος αριθμός από προσκυνητές φτάνουν κάθε χρόνο στη μνήμη του αγίου, ημέρα κατά την οποία γίνονται και πολλές βαπτίσεις. Σε μικρή στέρνα ομβρίων, μέσα στο ναό, βρέθηκαν αγγεία και νομίσματα από το 12ο αιώνα. Δυτικά του ναού είναι κτισμένο δίδυμο, θολωτό κτίσμα της Μονής και δυτικά μια σειρά από μεταγενέστερα κελιά για την εξυπηρέτηση των προσκυνητών.
Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Χρυσοσκαλίτισσα
Η Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι κτισμένη πάνω σε ένα απότομο βράχο στα δυτικά παράλια της Κρήτης, κοντά στη μοναδικού κάλλους περιοχή του Λαφονησιού, που περιλαμβάνεται στο δίκτυο NATURA. Η Μονή κτίστηκε πιθανώς στα χρόνια της όψιμης Βενετοκρατίας. Στην απογραφή του 1637 αναφέρεται ως ναός της Παναγίας Γουνοσκαλίτισσας (Madonna Ghunoskaletessa) από τον ιερέα του κοντινού χωριού Κούνενι (Βάθη). Σύμφωνα με την παράδοση πήρε το όνομα Χρυσοσκαλίτισσα επειδή ένα από τα σκαλοπάτια της απότομης κλίμακας που οδηγεί στη Μονή ήταν χρυσό, αλλά το έβλεπαν μόνο οι πιστοί.
Το συγκρότημα κτίστηκε με συμπλήρωση του βράχου με θολωτούς χώρους, πάνω στους οποίους σχηματίζεται η επίπεδη αυλή με το νεότερο μονόχωρο, καμαροσκέπαστο καθολικό, που αντικατέστησε το 1894 το μικρό, σπηλαιώδη ναό. Σε μικρή απόσταση κάτω από το βράχο κτίστηκε ένα ακόμη συγκρότημα, ο Παρθενώνας, που φιλοξενούσε μοναχές, οι οποίες ανήκαν στη Μονή. Στο καθολικό σώζεται η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου, έργο καλής τέχνης του β΄μισού του 17ου αιώνα, ιδιαίτερα σεβαστή στους πολλούς προσκυνητές. Τα τελευταία χρόνια η Μονή ανακαινίζεται και φιλοξενεί ένα μικρό μουσείο με νεότερα εκκλησιαστικά κειμήλια και λαογραφικά αντικείμενα.
Μονή Αγίων Πατέρων στον Αζωγυρέ Σελίνου
Η σημερινή μικρή Μονή των 98 θεοφόρων Πατέρων κτίστηκε το 1864 στο χωριό Αζωγυρές Σελίνου από τον οπλαρχηγό Κωνσταντίνο Κριάρη. Αποτελεί το κέντρο λατρείας των 98 μοναχών, οι οποίοι μαζί με τον όσιο Ιωάννη τον Ερημίτη ήλθαν στην Κρήτη από την Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία κατά το πρώτο μισό του 16ου αιώνα μέσω της νήσου Γαύδου. Ο Ιωάννης αναχώρησε από τον Αζωγυρέ για την περιοχή του Ακρωτηρίου, κοντά στη Μονή Γουβερνέτου Κυδωνίας, όπου και τοξεύτηκε από κάποιον κυνηγό.
Σύμφωνα με την παράδοση οι 98 μοναχοί πέθαναν την ίδια στιγμή με τον Ιωάννη, σύμφωνα με την κοινή επιθυμία τους μέσα στο σπηλαιοβάραθρο, όπου ζούσαν. Εκεί είναι και ο κυρίως χώρος λατρείας τους, που αναπτύχθηκε από τα τέλη της Βενετοκρατίας. Κοντά στο μονόχωρο ναό κτίστηκαν τα απλά, λαϊκά κτίσματα, που φιλοξενούσαν τους μοναχούς, αλλά και τους προσκυνητές, που συγκεντρωνόταν στη μνήμη τους στις 7 Οκτωβρίου. Στο χώρο της Μονής υπάρχει ένα μικρό μουσείο με νεότερα εκκλησιαστικά κειμήλια, ιστορικά και λαογραφικά αντικείμενα.
Εκκλησιαστική Συλλογή Σπηλιάς Κισάμου
Στο χωριό Σπηλιά Κισάμου σώζεται ο μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός της Παναγίας με καλής ποιότητας παλαιολόγειες τοιχογραφίες των μέσων του 14ου αιώνα. Στο κέντρο του οικισμού υπάρχει το μετόχι του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, που ανήκε στη Μονή Γωνιάς, με ενδιαφέροντα φορητό διάκοσμο του ναού. Σε σύγχρονο κτίσμα, δίπλα στον κεντρικό ναό της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας υπάρχει ενδιαφέρουσα εκκλησιαστική συλλογή με εικόνες, εκκλησιαστικά αντικείμενα, βιβλία και λαογραφικά αντικείμενα. Από τις εικόνες ξεχωρίζει αυτή του Μιχαήλ Αρχαγγέλου (15ος αι.), που έχει συνδεθεί με το εργαστήριο του μεγάλου ζωγράφου της Κρητικής Σχολής Ανδρέα Ρίτζου, εικόνες της Μεταμόρφωσης, της Βαϊοφόρου (16ος αι.), της Υπαπαντής (17ος αι.) και άλλες νεότερες.
Κείμενα: Μιχάλης Ανδριανάκης, Αρχαιολόγος