Η Ενορία Παλαιών Ρουμάτων βρίσκεται στο νότιο ανατολικότερο σημείο της Επαρχίας Κισάμου, και ανήκει στην περιφέρεια του Δήμου Βουκολιών. Η σημερινή Ενορία Παλαιών Ρουμάτων αποτελείται από μικρά χωριά, τα οποία έχουν τον χαρακτήρα και τους δεσμούς μεταξύ των κατοίκων γειτονιάς, αποτελούν γειτονοχώρια. Το 1872 υπήρξε Δήμος Ρουμάτων, σύμφωνα με επιγραφή εικόνας που φυλάσσεται στον Ενοριακό Ιερό Ναό και αναγράφει, Δωρεά της σχολής του Δήμου Ρουμάτων 1872. Δήμος με τέσσερεις μεγάλες Ενορίες, που αργότερα και σταδιακά συγχωνεύονται σε μία.
Στον κεντρικό Ιερό Ναό φυλάσσονται σε θέσεις για προσκύνηση από τους πιστούς Ιερά Λείψανα των παρακάτω αγίων: Αποστόλου Ιάκωβου υιού του Αλφαίου 9 Οκτωβρίου, Μεγάλου Βασίλειου Καισσαρείας 1 Ιανουαρίου, Αγίου Γρηγορίου του Διαλόγου Πάπα Ρώμης 12 Μαρτίου, Αγίου Ιγνάτιου Αντιοχείας 20 Δεκεμβρίου, Αγίου Ιερομάρτυρος Χαραλάμπους 10 Φεβρουαρίου, Αγίου Ιερομάρτυρος Κλήμεντος Ρώμης 24 Νοεμβρίου, Αγίας Ελένης της Ισαποστόλου 21 Μαΐου, Αγίου Θεόδωρου του Στρατηλατου 8 Φεβρουαρίου, Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος 17 Φεβρουαρίου, Αγίου Μεγαλομάρτυρος Ευσταθίου του Πλακίδα 20 Σεπτεμβρίου, Αγίου Μεγαλομάρτυρος Μερκουρίου 25 Νοεμβρίου, Αγίων Μαρτύρων Νταού Πεντέλης 10 Απριλίου, Αγίου Χρυσάνθου και Δαρείας 19 Μαρτίου, Οσίων 99 Πατέρων Αζωγυρέ 7 Οκτωβρίου, Οσίου Ιερώνυμου 15 Ιουνίου, Οσίου Ιλαρίωνος 21 Οκτωβρίου, Οσίου Παρθενίου του εν Κουδουμά 10 Ιουλίου, Οσίου Ευμενίου του εν Κουδουμά 10 Ιουλίου. Φυλάσσονται ακόμη πλήθος ιερά κειμήλια, εικόνες, χειρόγραφα, παλαιά άμφια και αντικείμενα ιδιαίτερης ιστορικής και θρησκευτικής αξίας.
Παλαιά Ρούματα. Τόπος με πολύ βαθιά λαϊκή και θρησκευτική παράδοση, που χάνεται στα βάθη των αιώνων, μα και τόπος που έχει τη δύναμη να αφομοιώσει τους ανθρώπους από όπου και αν προέρχονται, με όποια ιδεολογία, δίνοντάς τους συναισθήματα και αντίληψη που πολύ σπάνια συναντά κανείς.
Διατελέσαντες Ιερείς από το 1838. Το 1838 μέχρι την 8η Μαΐου 1903 π. Γεώργιος Δ. Δημητριάδης, την 30η Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους χειροτονείται Ιερέας ο πρώτος υιός του, Δημήτριος Γ. Δημητριάδης και διορίζεται επίσημα την 4η Οκτωβρίου 1904, ο οποίος και παραμένει μέχρι την 17η Σεπτεμβρίου του 1917, οπότε και φεύγει με προσωρινή άδεια στον Πειραιά. Ο δεύτερος υιός του π. Γεωργίου Δημητριάδη, Αντώνιος, χειροτονείται Ιερέας στην Ανώσκελη την 13η Νοεμβρίου του 1909 και μετατίθεται στα Παλαιά Ρούματα το 1917 από τον αείμνηστο Μητροπολίτη Κισάμου κ.κ. Άνθιμο. Ο π. Αντώνιος Δημητριάδης παρέμεινε μέχρι το 1959 εφημέριος και εκοιμήθη το 1964. Το 1959 χειροτονείται Ιερέας ο π. Πολυχρόνιος Φουντουλάκης και διορίζεται Εφημέριος Παλαιών Ρουμάτων. Το 2001 κατόπιν συνταξιοδότησης του π. Πολυχρονίου, χειροτονείται Ιερέας από τον Γέροντα πρώην Μητροπολίτη Κισάμου & Σελίνου Ειρηναίο Γαλανάκη και διορίζεται Εφημέριος Παλαιών Ρουμάτων ο μέχρι τότε Διάκονος Γεώργιος Διγενάκης.
Η Ενορία Παλαιών Ρουμάτων έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της ιστορίας του τόπου. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, το 1890 μετά από παράκληση των κατοίκων και την σύμφωνη γνώμη των Προεστών των περιοχών Παλαιών Ρουμάτων, Κακοπέτρου, Καλής Αχλάδας, Κεφάλας, Μεσαβλιών, Γρα Κεράς, Προδρομίου, Ζυμβραγού, εισπράττει τον μουκατά για λογαριασμό της Κυβέρνησης, ο οποίος ήταν το 1/4 της παραγωγής σιτηρών και ελαιολάδου. Αυτό γίνεται μέχρι το 1917, με αποτέλεσμα όλοι οι κάτοικοι να έχουν μεγάλη βοήθεια και ασπίδα την Ενορία, που προσπαθούσε να προστατεύσει τα πενιχρά εισοδήματα. Το 1896 στεγάζει δωρεάν το σχολείο σε οίκημα που χτίζεται με δωρεές των κατοίκων σε κτήμα που είχε αγοράσει από την χήρα Παπαδογιάννη, μέχρι να αποκτηθεί άλλος ιδιωτικός χώρος. Η χήρα Παπαδογιάννη δωρίζει κατόπιν δύο οικήματα και όλη την περιουσία της, που ευρισκόταν γύρω από τον Άγιο Σπυρίδωνα, στην Ενορία για το καλό του χωριού. Μέχρι το 1927 νοικιάζει το αγροκήπιο δίπλα στον Ιερό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα σε ιδιώτες, πάντα με μόνο σκοπό τα έσοδα να διαθέτονται για να καλύψουν ανάγκες της Ενορίας. Το 1927 ενοικιάζεται σε ιδιώτη για τέσσερα χρόνια, ο οποίος δεν το επιστρέφει ξανά στην Ενορία. Το 1929 δημιουργεί άλλο μεγάλο αγροκήπιο στο άλλο μεγάλο κτήμα της, δίπλα στον ενοριακό Ιερό Ναό, για να μαθαίνουν τα παιδιά του σχολείου σύγχρονες καλλιέργειες. Το 1930 η Ενορία πωλεί ένα από τα οικήματα για να στεγαστεί το γραφείο του συνεταιρισμού και να γίνει αποπληρωμή του τέμπλου. Το 1933 παραχωρεί οίκημα δωρεάν, για την στέγαση της κοινότητας με τον όρο να το επιστρέψει στην Ενορία σε δέκα χρόνια. Το 1944 παραχωρεί δωρεάν οίκημα και προτείνει να ιδρυθεί η λαϊκή Βιβλιοθήκη μέχρι να αποκτήσει δικό της, κρίνοντας το έργο αυτό αναγκαίο για το χωριό. Το 1945 παραχωρεί δωρεάν οίκημα για να στεγαστεί το λαϊκό ιατρείο μέχρι να αποκτήσει δικό του. Στις 4 Δεκεμβρίου του 1960 με την απόφαση Γ του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου παραχωρεί οικόπεδο από την κάτω πλευρά του Αγίου Σπυρίδωνος για να ανεγερθεί κοινοτικό γραφείο, με τον όρο, δίπλα στο κοινοτικό γραφείο να ανεγερθεί και γραφείο για την Ενορία. Η κοινότητα έχτισε γραφείο σε άλλο οικόπεδο και, σύμφωνα με το παραπάνω πρακτικό, το οικόπεδο πρέπει να επανέλθει στην Ενορία. Το 1961 ιδρύεται, μετά από πρόταση του Μητροπολίτη Κισσάμου & Σελίνου κ.κ. Ειρηναίου και με ενέργειες της Ενορίας, ο σύλλογος γυναικών με πρώτη πρόεδρο την δασκάλα Μαρία Πατελάκη. Το 1963 εκλέγεται πρόεδρος του συλλόγου η πρεσβυτέρα Ελένη Φουντουλάκη, η οποία και επανεκλέγεται επί 17 χρόνια. Το 1967, με παρέμβαση του πατρός Πολυχρονίου και του Επισκόπου κ.κ. Ειρηναίου, αθώοι χωριανοί σώζονται από την χούντα. Το 1968 ο π. Πολυχρόνιος Φουντουλάκης επιτρέπει να κατεδαφιστούν τα παλαιά πλέον οικήματα και, μαζί με μέρος του κτήματος μπροστά από τον Ι.Ν Αγ. Σπυρίδωνος, τα παραχωρεί για να δημιουργηθεί πλατεία και να διαπλατυνθεί ο δρόμος. Η πλατεία και σήμερα εξυπηρετεί πάρα πολύ τις ανάγκες του χωριού και παρουσιάζει μία όμορφη εικόνα. Με τις ενέργειες μάλιστα του σημερινού Δημάρχου κ. Νικολάου Μπομπολάκη αναδεικνύεται η ιστορική αξία του χωριού μας.
Ο σημερινός Ιερός Ναός είναι κυλιστή, δρομική, τρίκλιτη βασιλική με το κεντρικό κλίτος αφιερωμένο στην Ανάσταση του Κυρίου και τα άλλα δύο αφιερωμένα στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και στον Αγ. Σπυρίδωνα. Στις 30 Ιανουαρίου 1906 μετά από συνέλευση όλων των κατοίκων αποφασίσθηκε να γκρεμισθεί ο παλαιότερος και κατά πολύ μικρότερος ναός και στην ίδια θέση να ανεγερθεί καινούριος και μεγαλύτερος. Ο θεμέλιος λίθος του κεντρικού Ιερού Ναού ετέθη στις 7 Ιουνίου 1906 στην θέση όπου ευρισκόταν πολύ αρχαιότερος και μικρότερος δίκλιτος Ναΐσκος, αφιερωμένος στον Αγ. Ιωάννη τον Θεολόγο και τον Αγ. Σπυρίδωνα. Οι ιεροί Ναοί οι οποίοι ανήκουν στην Ενορία είναι: στο Βαβουλέδο ο Ι.Ν.Αγ. Βασιλείου, 13ου αι. με τοιχογραφίες του 14ου και του Τιμίου Σταυρού που αποπερατώνεται το 1910 αλλά δεν εγκαινιάστηκε ποτέ. Στον Τραχινό ο Ι.Ν. Αγ. Γεωργίου του τροπαιοφόρου, 11ου αι. Στα Λιδιανά ο Ι.Ν της Αγ. Τριάδος και του Αγ. Ελευθερίου, του 16ου αι. Στα Πατελιανά ο Ι.Ν Αγίου Παντελεήμονος του 18ου αι. Στο Περαχώρι ο Ι.Ν Κοιμήσεως της Θεοτόκου 13ου αι. με τοιχογραφίες του 14ου. Στις Πλατανές ο Ι.Ν Πρ. Ηλιού του Θεσβίτου, του 17ου αι. Στα Βροντιανά ο Ι.Ν Αγίου Σπυρίδωνος, του 16ου αι. Στα Νταρατσιανά του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου, 11ου αι. με επιχρισμένες τοιχογραφίες. Στα Δασκαλιανά ο Ι.Ν Αγ. Πάντων, 16ου αι. Στις Κεχρές ο Ι.Ν της Ζωοδόχου Πηγής, 15ου αι. Στο Χαμαλεύρι ο Ι.Ν Ανακομιδής των λειψάνων του Αγ. Γεωργίου του τροπαιοφόρου, 15ου αι. Ο Ι.Ν. του Προφ. Ελισσαίου, αρχές 19ου αι. ανήκει σε όλα τα γύρω χωριά, και με απόφαση της Ιεράς Μητροπόλεως Κισάμου της 28ης Απριλίου 1938 πρέπει να διοικείται από επιτροπή. Ανεγέρθη με συνεισφορά όλων των γύρω χωριών, στην μνήμη των πεσόντων στη μάχη του Δρομονέρου. Σήμερα η εκκλησία αυτή διακονείται άξια από τον π. Εμμανουήλ Αλεξανδράκη.
Η Ενορία διαθέτει εννέα κοιμητήρια, από τα οποία τα οκτώ ευρίσκονται σε κατάσταση κορεσμού, καθώς είναι όλα σε χρήση. Ο κορεσμός των κοιμητηρίων οδήγησε στο να δημιουργηθεί καινούριο δημοτικό κοιμητήριο με Ιερό Ναό αφιερωμένο στην Αγ. μεγαλομάρτυρα Αικατερίνα, ο οποίος είναι οικοδομημένος με προσωπικό κόπο και κόστος από τον κ. Ιωάννη Θεοδωρίδη.
Στις πρόσφατες ανασκαφές στο Χαμαλεύρι, που άρχισαν στις 10 Μαΐου 2009 από την Ενορία, με την επίβλεψη και καθοδήγηση της 28ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και της ΚΕ Ἐφορείας Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, αποδεικνύεται ότι ο τόπος είναι σημαντικός για την ευρύτερη περιοχή των Παλαιών Ρουμάτων, γιατί από τα σπασμένα κεραμικά που διαρκώς έρχονται στο φως, επιβεβαιώνεται η δραστηριότητα ανθρώπων από τα Μινωικά ακόμη χρόνια μέχρι και σήμερα, καθώς και η λειτουργία Κρυφού Σχολείου σε όλη την διάρκεια της τουρκοκρατίας.
Τα Παλαιά Ρούματα είναι ένας τόπος που γέννησε και ανάθρεψε άντρες και γυναίκες με ισχυρή παρουσία, τόμπρους με καθαρή ματιά και δύναμη ψυχής που έμαθαν να προσαρμόζονται με τα στοιχεία της φύσης και την ευτυχία, τον πόνο, την κούραση, τα δάκρυα, τον πόλεμο, μα και τις καθημερινές ασχολίες, να τα κάνουν μαντινάδες, χορούς και ριζίτικο τραγούδι.
Τα Παλαιά Ρούματα έχουν πολύ βαθιές μέσα στο χρόνο καταβολές. Το Βαβουλέδο είναι λέξη Ιωνικής διαλέκτου που σημαίνει τα σπίτια, που βρίσκονται στον τόπο που έχει αντίλαλο, και που ταυτίζεται απόλυτα με τον χαρακτήρα των τραγουδιών μας, που είναι αντιφωνικός. Ο Βαβουλέδος, για τους παλαιότερους, είναι το μοναδικό όνομα χωριού σήμερα που αποδεικνύει την γενεσιουργό αιτία του Ριζίτικου, την αντιφωνία. Χαμαλέυρι είναι ο τόπος που αλέθαμε. Οι εκκλησίες μας χτισμένες σε αυτούς τους τόπους αποδεικνύουν την ανάγκη μας να αποδείξουμε και να αποδεχτούμε τον ιερό και υπέρτατο σκοπό και στόχο της απλής καθημερινότητάς μας και μέσα από αυτήν να λουστούμε το προαιώνιο Φως της χάρης του Υψίστου.
Τα Παλαιά Ρούματα είναι ένας από τους τόπους όπου καλλιεργήθηκε η ιδέα της απελευθέρωσης. Τα παιδιά μας μεγάλωναν και μεγαλώνουν επί αιώνες γαλουχούμενα με την αίσθηση της ελευθερίας, που τα βουνά μας, οι παραδόσεις μας και η πίστη μας τους έδιναν. Στοιχεία που οδήγησαν ανθρώπους, όπως ο Νίκος ο Ρενιέρης να αφιερώσουν όλη τους την ύπαρξη στην ιδέα της δημιουργίας μίας ενιαίας ελεύθερης Ελλάδας και ενός Έθνους. Η πολιτεία σήμερα πρέπει να ενισχύσει το δυναμικό των ορεινών περιοχών, όπως είναι τα Παλαιά Ρούματα, σεβόμενη τουλάχιστον την μνήμη του πρώτου Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων, αλλά και άλλων που ακολούθησαν τους ίδιους αγώνες δικαίου. Να δημιουργήσει οικονομικές ευκαιρίες για τους ίδιους τους κατοίκους, ώστε να δοθούν εναύσματα στις νέες οικογένειες για να παραμείνουν η να επιστρέψουν σε αυτούς τους τόπους. Οι άνθρωποι των ορεινών περιοχών πρέπει να ξανανιώσουν υπερήφανοι για τις ξεχασμένες αυτές περιοχές αλλά και συνεχιστές μιας μεγάλης παράδοσης που χρέος και ευθύνη έχουμε όλοι να περιφρουρήσομε και να μεταλαμπαδεύσομε στις νεώτερες γενιές.