Χωριό της επαρχίας Κισάμου Χανίων, έδρα του ομώνυμου δήμου. Είναι κτισμένο στη δυτική όχθη του Ταυρωνίτη ποταμού, σε απόσταση 7 χλμ. από τη θάλασσα και σε υψόμετρο 200μ. Ο ποταμός Ταυρωνίτης είναι το φυσικό όριο των επαρχιών Κισάμου και Κυδωνίας. Είναι ένας ορμητικός χείμαρρος, ο μεγαλύτερός της Κρήτης, που κατά καιρούς έχει προκαλέσει πολλές καταστροφές, γι’ αυτό οι κάτοικοι τον παρομοιάζουν με μαινόμενο ταύρο, παρετυμολογώντας το όνομα Ταυρωνίτης.
Τα όρια του δήμου στο νότο είναι οι δήμοι Μουσούρων, Καντάνου και Ανατολικού Σελίνου, στο βορρά βρέχεται από θάλασσα, στην ανατολή οι δήμοι Πλατανιά και Μουσούρων, στη δύση οι δήμοι Κολυμβαρίου, Μηθύμνης και Καντάνου.
Ο πληθυσμός του δήμου Βουκολιών φτάνει τους 3.296 κατοίκους. Στο δήμο περιλαμβάνονται τα χωριά: Βουκολιές, Ταυρωνίτης, Χρυσαυγή, Πολεμάρχι, Ανώσκελη, Παλαιά Ρούματα, Νεριανά, Κακόπετρος, Νιο Χωριό.
Στην πρώην κοινότητα Βουκολιών υπάγονται τα μετόχια: Μέσα Βουκολιές, Φωτακάδο, Πάνω Κεφάλα, Κάτω Κεφάλα, Γαβαλομούρι, Νέμπρος, Μπαϊρακταριανά και Κουλουκουθιανά. Τα μετόχια αυτά φαίνεται να ήταν προγενέστερα των Βουκολιών και αργότερα δημιούργησαν τις Βουκολιές εμπορικό τους κέντρο.
Στις Βουκολιές λειτουργούν 7/θέσιο ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο, 2/θέσιο ολοήμερο Νηπιαγωγείο, Γυμνάσιο και Λύκειο.
Η επισκοπή Κισάμου και Σελίνου στην προσπάθειά της να ανταποκριθεί στα προβλήματα του ποιμνίου της δημιούργησε μία σειρά Κοινωφελών Ιδρυμάτων, όπως το οικοτροφείο Αρρένων Βουκολιών το 1963, το οποίο σήμερα χρησιμοποιείται από συλλόγους και φορείς για διάφορες δραστηριότητες, καθώς επίσης και το Φυσικοθεραπευτήριο, το οποίο ιδρύθηκε από την Ιερά Μητρόπολη Κισάμου και Σελίνου και το Ανουσάκειο Ίδρυμα. Στον ίδιο χώρο σε οικόπεδο της Ενορίας κτίστηκε 2/θέσιο Αγροτικό Ιατρείο και κατοικία Ιατρού με χρήματα της Ενορίας και Δωρεά της εταιρίας MAMIDOIL – JETOIL το οποίο παλαιότερα λειτουργούσε σε μισθωμένο χώρο ο οποίος δεν εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων της Ενορίας αλλά και της ευρύτερης περιοχής
Άλλη σημαντική πρωτοβουλία της Επισκοπής είναι η επιμόρφωση και δραστηριοποίηση της αγρότισσας γυναίκας σε χρήσιμα έργα της υπαίθρου. Οι γυναίκες της ενορίας οργανώθηκαν σε σύλλογο «κυριών και δεσποινίδων» με την ονομασία «Μέριμνα» και πρωτοστάτησαν σε έργα ενοριακής, κοινοτικής ανάπτυξης.
ΙΣΤΟΡΙΑ
Ο πρώτος οικισμός
Το όνομα είναι αρχαϊκό – ελληνικό. Βουκολιά = αγέλη βοδιών, βούσταθμος. Στην Κρήτη χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα ο αρχαϊκός τύπος με την ίδια έννοια, με μικρή αλλαγή: ο Βουκολιάς η οι Βουκολιάδες στην Ανατολική Κρήτη, η βουκολιά η οι Βουκολιές στη Δυτική, που σημαίνει τον τόπο διαμονής των βοδιών τους καλοκαιρινούς μήνες. Πρώτη φορά αναφέρεται σε νοταριακό έγγραφο του 1256 ενώ απαντιέται επίσης και στο κατάστιχο Φέουδων της τούρμας Κισάμου. Από τον 13ο έως τον 15ο αιώνα σώζονται οι εξής τοιχογραφημένες εκκλησίες:
- ο Αγ. Κωνσταντίνος, που χρονολογείται στο 1452- 62
- ο Αγ. Ανδρέας του 13ου αι. και
- ο Αγ. Αθανάσιος του 14ου -15ου αι.
Ετυμολογικά πάντως το όνομα είναι αρχαϊκό Ελληνικό και σημαίνει αγέλη βοδιών. Στην Κρήτη άλλωστε είναι γνωστό ότι υπήρχε ανεπτυγμένη κτηνοτροφία. Είναι λογικό λοιπόν να υποστηριχθεί ότι η θέση αυτή θα υπάρχει και από την βυζαντινή εποχή. Κατά μία εκδοχή το χωριό είναι κτισμένο στη θέση της μινωικής πόλης Λυδία η Λυδεία.
Εποχή της Τουρκοκρατίας
Από την εποχή της Τουρκοκρατίας μέχρι σήμερα συνεχίζεται κάθε Σάββατο λαϊκή αγορά (παζάρι). Το χωριό Βουκολιές είναι σχετικά ένα νέο χωριό, που πιθανά να δημιουργήθηκε λίγο πριν φύγουν οι Τούρκοι από την Κρήτη. Στην Τουρκοκρατία κατοικούνταν κυρίως από Τούρκους. Το 1881 μάλιστα αναφέρεται ότι είχε 194 Τούρκους και 17 Χριστιανούς. Απόδειξη της εγκατάστασης των Τούρκων στην περιοχή είναι τα υπολείμματα τουρκικών οικημάτων, που βρίσκονται γύρω από το χωριό και συγκεκριμένα στη συνοικία Νέμπρος. Ένα απ’ αυτά τα οικήματα δόθηκε από την κοινότητα σε Μικρασιάτες πρόσφυγες, που σήμερα κατοικούν εκεί. Παλαιότερα, την πρώτη περίοδο της τοπικής αυτοδιοίκησης της Κρήτης (προνόμιο Τουρκοκρατίας) και την εποχή της Κρητικής Πολιτείας (1898- 1911), ήταν έδρα του ομωνύμου δήμου που τον μετονόμασαν σε Δήμο Δρομονέρου, σε ανάμνηση νίκης των επαναστατών κατά του Αμπντούλ πασά τον Ιούνιο του 1896. Μάλιστα περιλάμβανε και έξι χωριά που σήμερα ανήκουν στο δήμο Κολυμβαρίου. Κατά τη Β περίοδο της τοπικής αυτοδιοίκησης υπήρξε έδρα του αγροτικού δήμου Βουκολιών με εδαφική περιφέρεια τα όμορα μικρά χωριά.
Ιστορία του Πύργου των Βουκολιών
Αφορμή για την επανάσταση του 1897 δόθηκε από τους ίδιους τους Τούρκους, οι οποίοι δεν έθεταν σε εφαρμογή το νέο οργανισμό της Κρήτης, (Σύμβαση της Χαλέπας) και ταυτόχρονα προκαλούσαν τους Κρητικούς με φόνους και βιαιοπραγίες. Οι Κρητικοί αντιδρούν πολιορκώντας φρούρια και πύργους.
Αποφασίζεται από την ελληνική κυβέρνηση και κάτω από την πίεση του ελληνικού λαού να σταλούν ελληνικές δυνάμεις στο νησί. Δύναμη 1.500 ανδρών μαζί με πολεμικό υλικό υπό τις διαταγές του Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσου καταφθάνει ξημερώματα στις 2 Φεβρουαρίου του 1897, στο Κολυμπάρι. Μετά την καθιέρωση της ουδέτερης διεθνούς ζώνης έξι χιλιομέτρων γύρω από τα Χανιά, κάτω από την πίεση των Μεγάλων Δυνάμεων, αποφασίζεται η καταστροφή όλων των φρουρίων και των πύργων που χρησιμοποιούσε ο τουρκικός στρατός. Στα νοτιοδυτικά των Βουκολιών και σε απόσταση 600μ. υπάρχουν ερείπια πύργου, που έκτισαν οι Τούρκοι στα 1866, για να μπορούν οχυρωμένοι να αποκρούουν τις κατά καιρούς επαναστάσεις που ξεσπούσαν στην περιοχή.
Πρώτη επιλογή η καταστροφή του πύργου των Βουκολιών. Στις 5 Φεβρουαρίου 1897 διατάχθηκε μικτό απόσπασμα που συγκροτήθηκε στον Πλατανιά υπό τον Ταγματάρχη Κωνσταντινίδη ένας ουλαμός πυροβολικού και ένας ουλαμός μηχανικού να μεταβούν στις Βουκολιές προς άλωση του πύργου. Μαζί τους αναχώρησαν και πάρα πολλοί Κρητικοί καθώς και ο λόχος των φοιτητών υπό τις διαταγές του λοχαγού Εμ. Ζυμβρακάκη. Στις 6 Φεβρουαρίου ο Κωνσταντινίδης διέταξε τη στενή πολιορκία από τους Κρήτες· δύο λόχοι κατέλαβαν επίκαιρες θέσεις και ο ουλαμός του πυροβολικού κατέλαβε θέση σε απόσταση 1.500 μέτρων.
Μετά την άρνηση των Τούρκων να παραδοθούν, το πυροβολικό έβαλε κατά του πύργου. Διάθεση όμως των Τούρκων να παραδοθούν δεν φαινόταν και έτσι ζητήθηκε βοήθεια και από δεύτερο ουλαμό πυροβολικού. Πράγματι εστάλη και δεύτερος ουλαμός πυροβολικού με αρχηγό τον Κ. Πάλλη και μαζί τους μετέβη και ο επιτελάρχης Θ. Λυμπρίτης μαζί με τον αρχηγό Πέτρου και σώμα ευζώνων.
Τα ξημερώματα της 7ης Φεβρουαρίου οι Τούρκοι, αφού επωφελήθηκαν από το σκοτάδι και την κακοκαιρία, χωρίσθηκαν σε σώματα και άλλοι διέφυγαν δια μέσου των βουνών προς το Σέλινο, οι οποίοι και διασώθηκαν, άλλοι προς τα Χανιά μαζί με το φρούραρχο Φουάτ, όπου και περικυκλώθηκαν στον Κάστελλο από σώματα Κρητικών και απορρίπτοντας τις προτάσεις να παραδοθούν, εξακολούθησαν να αμύνονται καθ’ όλη τη διάρκεια της 7ης Φεβρουαρίου. Ο Φουάτ σκοτώθηκε και οι Τούρκοι παραδόθηκαν.
Το πρωί της 7ης Φεβρουαρίου οι Ελληνικές δυνάμεις αντιλήφθηκαν ότι το φρούριο είχε εγκαταλειφθεί και αφού το κατέλαβαν, βρήκαν μέσα σ’ αυτό πάνω από 100 Τούρκους νεκρούς. Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 15 νεκροί και 37 τραυματίες από τους Κρήτες, ένας αξιωματικός νεκρός, ο ανθυπολοχαγός Ραούλ Τριγγέτας, και δύο τραυματίες από τον τακτικό στρατό, μεταξύ αυτών και ο παππούς του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Ναπολέων Παππούλιας.
Πρέπει να τονιστεί ότι ήταν η πρώτη μάχη τακτικού στρατού για την απελευθέρωση της Κρήτης.
Η περίοδος της Κατοχής
Πολλοί άνθρωποι σκοτώθηκαν σε ομαδικές εκτελέσεις, που ακολούθησαν αμέσως μετά τη μάχη του Μάη 1941 και σ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Άλλοι εκτοπίστηκαν και χάθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα της Γερμανίας. Άλλοι πέθαναν από την πείνα και τις κακουχίες. Χωράφια ολόκληρα βομβαρδίστηκαν και κάηκαν, ενώ ζώα, αγροκτήματα και εισοδήματα επιτάχτηκαν από τα στρατεύματα Κατοχής.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής οι Γερμανοί επιχείρησαν να καταστρέψουν τις Βουκολιές ως αντίποινα για τη δολοφονία Γερμανών στρατιωτών. Τελικά όμως το χωριό σώθηκε, όπως λένε οι κάτοικοι, χάρη στην αντίσταση που προέβαλε ο ελληνικός στρατός, καθώς αποχωρούσε. Μάλιστα αναφέρουν το όνομα κάποιου λοχία Λαζόπουλου από τα Τεμένια Σελίνου, που σκοτώθηκε στην περιοχή των Κουλουκουθιανών. Συγκεκριμένα οι Γερμανοί, νομίζοντας ότι έχουν να κάνουν με τακτικό στρατό και όχι με κατοίκους της κοινότητας, εγκατέλειψαν το εγχείρημα. Στις μέρες μας οι κάτοικοι της περιοχής τιμούν τη μνήμη του στις 11 Μαΐου στο άγαλμα που βρίσκεται στην περιοχή των Κουλουκουθιανών.
Λέγεται ότι στην περιοχή οι Γερμανοί είχαν εγκαταστήσει έναν πλήρη στρατιωτικό καταυλισμό σε μία έκταση 100 στρεμμάτων, όπου παρέμεινε μία διλοχία. Στον καταυλισμό υπήρχαν αποθήκες βενζίνης και γενικά καυσίμων. Η είσοδος και η έξοδος από το χωριό ελέγχονταν από γερμανική ομάδα περιφρούρησης. Υπήρχε επίσης συρματοπλεγμένος χώρος για τους κρατουμένους.
Στις 11 Αυγούστου 1943 και ενώ στο χωριό γινόταν πανηγύρι, ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια του νομού Χανίων, οι Γερμανοί έκαναν μπλόκο και συνέλαβαν πάνω από 200 άτομα, τα οποία μετέφεραν στον καταυλισμό τους. Μερικοί απ’ αυτούς κατάφεραν να δραπετεύσουν, ενώ ένας δολοφονήθηκε.
Ο Αντώνιος Ποντικάκης από τις Βούβες Κισάμου βρέθηκε εντός κλοιού στις Βουκολιές και στην προσπάθειά του να διαφύγει βρήκε το θάνατο από γερμανικά πυρά. Κατά την προέλαση των Γερμανών στο Δυτικό Σέλινο σκοτώθηκε ο Γεώργιος Γουλιέλμος, που προέβαλε ένοπλη αντίσταση.
Στις 24 Ιουλίου 1944 πυρπολήθηκαν οι αποθήκες καυσίμων στις Βουκολιές και ως υπαίτιοι συνελήφθησαν 15 κάτοικοι των Παλαιών Ρουμάτων.
Στις 14 Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί συνέλαβαν περίπου 1.000 άνδρες και τους κρατούσαν φυλακισμένους στον καταυλισμό. Εκεί εκτέλεσαν τον Ανδρέα Παπουτσάκη από το Γαβαλομούρι και είχαν δέσει σ’ένα στύλο τον πάπα – Λιονάκη για τρεις μέρες και μετά τον εκτέλεσαν. Όσοι από τους άνδρες είχαν ταυτότητα, όσοι ήταν πολύ γέροι η πολύ μικροί αφέθηκαν ελεύθεροι, ενώ οι άνδρες ηλικίας 20 – 50 ετών περίπου μεταφέρθηκαν στις φυλακές Αγιάς για να εκτελεστούν.
Στις Βουκολιές δεν έγιναν ομαδικές εκτελέσεις. Το 1944 χάθηκε στην ομηρία ο Ελευθέριος Ρουσσάκης και το 1945 εκτελέστηκε ο Αντώνιος Χατζησάββας.
Το 1947 ιδρύθηκε από τον κ. Αρχοντάκη Αντώνιο, συνταξιούχο γυμνασιάρχη, ένα ιδιωτικό γυμνάσιο. Εγκαταστάθηκε στο κτίριο του Παπουτσάκη απέναντι από την εκκλησία του Σωτήρος και αρχικώς ξεκίνησε με δύο τάξεις, Α και Β Γυμνασίου.
Τον επόμενο χρόνο δημιουργήθηκε και η Γ τάξη και κάθε χρόνο λειτουργούσε και μία τάξη ακόμη μέχρι που έγινε εξατάξιο σχολείο. Όταν το σχολείο έγινε εξατάξιο είχε περίπου 150 μαθητές, αγόρια και κορίτσια, και συγκέντρωνε παιδιά από την ευρύτερη περιοχή ακόμη και από την Κάνδανο. Ο γυμνασιάρχης είχε την πρόνοια, για να προσελκύσει περισσότερα παιδιά, να δημιουργήσει ένα οικοκτροφείο το οποίο προσέφερε στέγη και διατροφή έναντι μικρού ποσού σε παιδιά μακρινότερων περιοχών, που ήθελαν να φοιτήσουν στο σχολείο. Το οικοτροφείο ήταν μόνο αρρένων.
Πολύ νωρίς οι κάτοικοι της περιοχής αντιλήφθηκαν ότι το σχολείο αυτό θα μπορούσε να παίξει σημαντικό ρόλο στην αναβάθμιση του τόπου με ποικίλους τρόπους. Πολλοί και αξιόλογοι καθηγητές δίδαξαν κατά καιρούς στο σχολείο, που προσέφερε πάρα πολλά όχι απλά σε επίπεδο γνώσεων αλλά και σε επίπεδο ευρύτερης καλλιέργειας στα παιδιά που φοιτούσαν. Η λειτουργία του στο χωριό συνδέθηκε με πλήθος κοινωνικών δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων, όπως θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, αθλητικές δραστηριότητες, που έδιναν ζωή στον τόπο, αλλά και ανύψωναν την πνευματική στάθμη της μικρής κοινωνίας.
Το σχολείο αυτό λειτούργησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας 1950, όταν μετά από αίτηση της κοινότητας Βουκολιών ιδρύθηκε κρατικό γυμνάσιο, το οποίο ξεκίνησε ως τριτάξιο και στη συνέχεια έγινε το εξατάξιο γυμνάσιο Βουκολιών.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
- Βυζαντινός Ιερός Ναός Αγ. Κωνσταντίνου, (1452) στις Βουκολιές, θέση Νέμπρος.
- Βυζαντινός Ιερός Ναός Αγίου Αθανασίου, (14ος και 15ος αι.) στις Βουκολιές.
- Βυζαντινός Ιερός Ναός Αγίου Ανδρέα και Φωτίου, (13ος αι.) στις Βουκολιές.
ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
Πύργος των Βουκολιών: οχυρό με πύργο που κτίστηκε από τους Τούρκους τα τελευταία χρόνια της κυριαρχίας τους στην Κρήτη, σε στρατηγικό σημείο για την αποτελεσματική άμυνά τους από τις επιθέσεις των Κρητών επαναστατών. Ο Πύργος αναστηλώθηκε σε μικρότερο του αρχικού μεγέθους το 1999. Το κλειδί του Πύργου βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη.
ΙΕΡΟΙ ΝΑΟΙ
Νέμπρος
- Άγιος Κωνσταντίνος,
Βουκολιές
- Ζωοδόχου Πηγής
- Αγίας Μαρίνας
- Μεταμορφώσεως του Σωτήρος
- Αγίου Παντελεήμονος, Αγίου Γεωργίου
- Αγίου Ανδρέου
- Αγίου Δημητρίου.
Μέσα Βουκολιές
- Άγιος Γεώργιος
- Άγιος Φώτιος
- Άγιος Αθανάσιος
- Γεννέσιον της Θεοτόκου
- Άγιος Ελευθέριος
Άγιος Αθανάσιος: (Μισογκρεμισμένο μονόκλιτο ναΰδριο) Διατηρούνται πάνω από το τεταρτοσφαίριο δύο ωραία κεφάλια ανδρών (υπολείμματα από τη φιλοξενία του Αβραάμ). Επίσης, στο νότιο τοίχο στην ανατολική γωνία, διακρίνεται η Οσία Μαρία η Αιγυπτία να δέχεται από τον Ερημίτη τη θεία Μετάληψη. Στη βορεινή γωνία του δυτικού τοίχου, παράσταση των κολασμένων. Σε μερικά σημεία, κάτω από τη στρώση των τοιχογραφιών, που φαίνονται και που ελάχιστες σώζονται, αποκαλύπτεται παλαιότερο στρώμα με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες.
Άγιος Ανδρέας: Η εκκλησία του Αγίου Ανδρέα βρίσκεται λίγα μέτρα πιο πάνω από την πλατεία των Βουκολιών. Είναι ένα μικρό εκκλησάκι των Βυζαντινών χρόνων. Στα παλιά χρόνια οι άνθρωποι του χωριού βλέποντας τους τοίχους, οι οποίοι ήταν γεμάτοι από αγιογραφίες να ξεθωριάζουν, θεώρησαν καλό να τον ασπρίσουν. Μετά από λίγα χρόνια χάρη στην αρχαιολογική υπηρεσία που πρόσφερε τις βοήθειες της κατάφεραν να αναδείξουν κάποια κομμάτια της εκκλησίας.
Άγιος Κωνσταντίνος: Χρονολογία ανέγερσης 1452 – 1462. Το καμπαναριό είναι του 1645. Οι τοιχογραφίες είναι εντελώς άτονες και ξεθωριασμένες. Μονάχα η Βάφτιση διατηρείται σε σχετικώς καλή κατάσταση. Ο ζωγράφος χρησιμοποιεί μία ευχάριστη κλίμακα. Η επιγραφή (διαστάσεων 0,30 Χ 1,07) στο νότιο παραστάτη της πόρτας διατηρείται καλά.
Εκκλησάκι Αγίου Παντελεήμονα: Από τα χρόνια της τουρκοκρατίας υπάρχει το εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονα μέσα στην ιδιόκτητη περιουσία της οικογένειας Γεραιουδάκη, που ανακατασκεύασε το εκκλησάκι όταν αγόρασε την κτηματική της περιουσία και μαζί το εκκλησάκι από τους Οθωμανούς, που αποχωρούσαν μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους. Σήμερα λειτουργεί στη μνήμη των Αγίων Παντελεήμονα και Σπυρίδωνα.
ΟΙ ΚΑΤΑ ΚΑΙΡΟΥΣ ΔΙΑΤΕΛΕΣΑΝΤΕΣ ΕΦΗΜΕΡΙΟΙ ΤΗΣ ΕΝΟΡΙΑΣ ΒΟΥΚΟΛΙΩΝ
- Αντώνιος Μαραγκουδάκης
- Καλατζάκης Εμμανουήλ
- Χρίστος Τζανουδάκης
- Ιωάννης Γουμενάκης, (εφημέριος σήμερα).
ΙΕΡΟΨΑΛΤΕΣ
- +Παναγιωτάκης Ιωάννης
- +Πατελάκης Ιωάννης
- +Παγωνάκης Ιωσήφ
- Μαλανδράκης Ιωάννης
- Γαλιάτσος Ιωάννης
- Μαλακέλης Βασίλειος
- Φουντουλάκης Ιωάννης
- Γεραιουδάκης Εμμανουήλ
- Παγωνάκης Νικόλαος
- Βαγιωνάκης Αντώνιος.
Η Ενορία Βουκολιών είναι γενέτειρα του νυν Αρχιεπισκόπου Γερμανίας Αυγουστίνου Λαμπαρδάκη.
ΕΘΙΜΑ, ΘΡΥΛΟΙ, ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
Κάθε Σάββατο πρωί γινόταν ζωοπανήγυρη. Ήταν μία εμποροπανήγυρη που άκουγε στο όνομα «Παζάρι των Βουκολιών».
Στις 25 Μαρτίου το πρωί, τα παιδιά ξυπνούσαν νωρίς και ξυπνούσαν τον κόσμο περιδιαβαίνοντας το χωριό, χτυπώντας τις πόρτες, λέγοντας αστεία και τραγουδώντας. Στα χέρια τους κρατούσαν από ένα φανάρι η μία αυτοσχέδια δάδα. Αυτό λεγόταν λαμπαδηφορία.
Από παλιά οι χωρικοί συνήθιζαν να κάνουν πανηγύρι στις 30 Νοεμβρίου προς τιμήν του Αγίου Ανδρέα.
Πηγαίνοντας στο χωριό Μέσα Βουκολιές, το πρώτο που συναντά ο επισκέπτης είναι ένα εικονοστάσι στο όνομα της Αγίας Αικατερίνης στο αριστερό μέρος του δρόμου. Σ’αυτό το σημείο υπήρχε κατάλοιπο μίας μεγάλης οικοδομής (του Ιερού Ναού της Αγίας Αικατερίνης), που η παράδοση λέει ότι η εκκλησία ήταν τόσο μεγάλη, ώστε το παρακείμενο ποτάμι περνούσε κάτω από τους θόλους των θεμελίων του ναού. Η καταστροφή του πρέπει να ταυτιστεί με το σπάσιμο ενός φράγματος που είχε γίνει στο Φωτακάδω εξαιτίας της καταπτώσεως ενός βουνού σχηματίζοντας μία μικρή λίμνη με το όνομα «Κολύμπα» μέχρι σήμερα. Λέγεται ότι ένας Τούρκος βρήκε ράβδους χρυσού στο χώρο ανάμεσα στη γωνία της εκκλησίας και την κοίτη του ποταμού, ο οποίος πηγαίνοντας στην Κωνσταντινούπολη για να εξαργυρώσει το χρυσάφι πετάχτηκε στη θάλασσα από ναύτες του καραβιού με το οποίο ταξίδευε. Οι Γερμανοί εξαφάνισαν τα ερείπια της εκκλησίας.
Κοντά στο μετόχι Νέμπρους υπάρχει πηγή ιαματικών υδάτων, που, όπως έλεγαν, δρούσαν καταπραϋντικά για τα στομαχικά προβλήματα. Οι γυναίκες συνήθιζαν να λούζουν εκεί τα μαλλιά τους.
ΤΟ ΠΑΖΑΡΙ ΤΩΝ ΒΟΥΚΟΛΙΩΝ
Οι Βουκολιές, πριν και μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν το εμπορικό κέντρο της Κεντρικής και Ανατολικής Κισάμου και μέρους του Κεντρικού Σελίνου. Η περιοχή, καθώς ήταν γεωργοκτηνοτροφική, συγκέντρωνε κόσμο για πώληση και ανταλλαγή προϊόντων.
Ένα παζάρι, ένας τόπος δηλαδή δημόσιας αγοράς, το μοναδικό ίσως στην Κρήτη, που ξεκίνησε τον καιρό της Τουρκοκρατίας, λειτουργεί ακόμα και στις μέρες μας στις Βουκολιές. Το παζάρι αυτό γίνεται κάθε Σάββατο και μαζεύει από τα γύρω χωριά τον αγροτικό κόσμο για μία ανταλλαγή αγροτικών προϊόντων.
Το παζάρι των Βουκολιών τα παλαιότερα χρόνια ήταν ένας από τους κυριότερους χώρους για οικονομικές συναλλαγές και κοινωνικές σχέσεις. Όμως σήμερα με την ανάπτυξη των συγκοινωνιών και την αλλαγή του τρόπου ζωής έχει υποβαθμιστεί σε σημαντικό βαθμό και μία παράδοση εκατό χρόνων κινδυνεύει να χαθεί. Στις μέρες μας συνεχίζεται με μεγάλη επιτυχία το παζάρι της Μεγάλης Παρασκευής. Είναι η εμποροπανήγυρη του νομού και η μοναδική με το λαϊκό χαρακτήρα της παλαιάς εποχής.
Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων γινόταν κυρίως εμπόριο ζώων αλλά και λαχανικών, όμως έμποροι από τα Χανιά πούλαγαν και διάφορα άλλα είδη. Οι μέρες όμως που το παζάρι έφθανε στο αποκορύφωμά του ήταν την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου και τη Μεγάλη Παρασκευή. Τη Μεγάλη Παρασκευή μάλιστα γίνονταν και τα συνοικέσια, γι’ αυτό κατέβαιναν κοπέλες στις Βουκολιές από τα γύρω χωριά.
Το παζάρι στα χρόνια της άνθισής του καταλάμβανε όλη τη σημερινή πλατεία των Βουκολιών. Πριν τον πόλεμο οι κρεοπώλες ήταν στην ανατολική πλευρά της πλατείας κάτω από ένα μεγάλο υπόστεγο. Μετά τον πόλεμο απαγορεύθηκε η πώληση κρεάτων από υπαίθριους κρεοπώλες για λόγους υγιεινής και από τότε δημιουργήθηκαν εκεί μαγαζιά με ψυγεία για το εμπόριο κρέατος.
Το εμπόριο ζώων κυριαρχούσε από παλιά στο παζάρι των Βουκολιών. Οι βοσκοί έφερναν ολόκληρα κοπάδια από πρόβατα, κατσίκια και βόδια, που σφάζονταν η πουλιούνταν εκεί. Μάλιστα το πρώτο έργο υποδομής που έγινε στις Βουκολιές ήταν ένα κτίριο για τη σταύλιση των ζώων, που προορίζονταν για το Παζάρι του Σαββάτου. Κατασκευάστηκε με προσωπική εργασία των κατοίκων και διατηρείται μέχρι σήμερα. Έχει στεγάσει κατά καιρούς διάφορες υπηρεσίες και συλλόγους, ενώ σήμερα στεγάζει το Δήμο και την αστυνομία.
Η ατμόσφαιρα θύμιζε γιορτή, καθώς ήταν μία ευκαιρία για φίλους και συγγενείς να ξαναβρεθούν, αφού, καθώς δεν υπήρχαν ξενοδοχεία, όσοι έρχονταν για το παζάρι αναγκάζονταν να καταλύουν σε φιλικά και συγγενικά σπίτια.
Σήμερα το παζάρι εξακολουθεί να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον εμπόρων και επισκεπτών κάθε Μεγάλη Παρασκευή, διατηρώντας το «άρωμα» παλαιότερων εποχών συγκεντρώνοντας πλήθος επισκεπτών. Ο Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος με το στολισμένο Επιτάφιο και τις ψαλμωδίες υποδέχεται τους επισκέπτες, οι οποίοι δεν παραλείπουν να περάσουν για να ανάψουν ένα κερί και να προσευχηθούν.